(Uniwersytet Warszawski)

Geopoetyka: założenia teoretyczne,  zasady, kontekst polemiczny

Stykając się ze światem człowieka i z jego bytem, literatura,  sztuka i kultura mają do czynienia  z rzeczywistością przestrzenną, z jej materialnymi właściwościami i granicami, które podlegają w utworach semiotycznej translacji oraz estetycznej waloryzacji i artystycznej transformacji. Zagadnienia te rozważa geopoetyka, współczesny kierunek w refleksji o literaturze, sztuce  i kulturze, powstały  stosunkowo niedawno. Sama nazwa oraz pierwsze inicjatywy w tej dziedzinie  pojawiły się na przełomie lat 1980. i 1990. i  wiążą się m. in. z nazwiskiem Kennetha White’a , szkockiego poety i filozofa, który włożył wiele energii w formowanie i propagowanie tego kierunku. Dotychczasowe badania w rezultacie  dowodzą, że idea geopoetyki i wypływająca z niej  problematyka artystycznej spacjalizacji ­– inspirowane częściowo przez Popperowsko-postmodernistyczną krytykę historyzmu oraz odwrót od tzw. filozofii podmiotu –   padły na żyzny grunt i że a) pozwalają w interesujący i nowy sposób sproblematyzować i rozszerzyć kategorię przestrzeni, b) dostarczają narzędzi, które umożliwiają interpretację ponowoczesnych przemian w literaturze, sztuce i kulturze.

Niniejszy tekst poddaje krytycznej analizie koncepcje geopoetyki, wydobywając zarówno ich zalety, jak niedostatki. Konfrontuje ideę geopoetyki z jednej strony z myśleniem historycznoliterackim, z drugiej strony – z wcześniejszymi teoriami przestrzeni w literaturze i sztuce. Przywołuje kontekst filozoficzny i teoriopoznawczy, który nobilituje wspomnianą problematykę uwarunkowań i artykulacji przestrzennych. Uwzględnia m. in. w tezy o „zniknięciu człowieka” oraz o „zniknięciu autora”, a  w hiperbolicznej zaś wersji – tezy o „śmierci człowieka” i „śmierci autora”. Odnosi następnie polemicznie ideę geopoetyki do takich zdawałoby się niewzruszenie ugruntowanych w naukach humanistycznych kategorii interpretacyjnych, jak jednostka, podmiotowość, życie wewnętrzne, duchowość, autonomia, świadomość, wolność, etyczność, indywidualizm, akty wyboru czy autentyzm egzystowania.